Tầm nhìn mang tính vô chính phủ từng được đặt ra khi Bitcoin và các loại tiền mã hóa ra đời là giải phóng sự thịnh vượng tài chính của cá nhân khỏi sự kiểm soát của các tổ chức lưu ký lớn và các quan chức tiền tệ giám sát họ. Tuy nhiên, thiên đường tài chính phi tập trung ấy chưa bao giờ trở thành hiện thực. Thay vì trao quyền cho từng cá nhân, phần lớn người dùng vẫn phụ thuộc vào các sàn giao dịch và trung gian tập trung. Dẫu vậy, điều đáng chú ý là chính công nghệ nền tảng của tiền mã hóa — blockchain — lại đang được các ngân hàng và công ty quản lý tài sản truyền thống nhiệt liệt đón nhận như một công cụ để tối ưu hóa vận hành và mở rộng khả năng tiếp cận các sản phẩm tài chính mới.

Nhu cầu cho điều này là rất lớn. Giờ đây, khi các ứng dụng như Robinhood đã giúp việc đầu tư trở nên siêu dễ dàng, Thế hệ Millennials và Gen Z từ chối chấp nhận rằng các ngân hàng tư nhân sẽ chào bán các công ty kỳ lân chưa niêm yết cho cha mẹ giàu có của họ, nhưng lại không dành cho những người dùng thực tế các sản phẩm và dịch vụ của các startup thời đại mới này. Tại sao sự khó khăn của vốn cổ phần tư nhân hoặc tín dụng tư nhân lại cản trở việc tiếp cận rộng rãi?

"Dân chủ hóa" tài chính bằng cách chia nhỏ ra đang trở thành hiện thực. Chỉ tuần trước, Franklin Templeton đã ra mắt quỹ token hóa bán lẻ đầu tiên của Singapore. Sản phẩm này về cơ bản là bản sao của một công cụ thị trường tiền tệ hiện có. Nhưng nó sẽ tồn tại trong không gian tiền mã hóa, cho phép các cá nhân tiếp cận chỉ với 20 USD.

Các tài sản thay thế cũng có các phiên bản được token hóa. Quỹ Tăng trưởng Chiến lược Chăm sóc Sức khỏe của KKR & Co. đã ra mắt trên blockchain ba năm trước.

Tiền tệ đã đi theo con đường tương tự như tài sản. Đồng USDT dẫn đầu thị trường của Tether Holdings rất quen thuộc với những người sử dụng đồng tiền đại diện 1:1 của đồng USD để mua tiền mã hóa. Trong khi đó, các ngân hàng đang nhảy vào thị trường stablecoin trị giá hơn 200 tỷ USD để khám phá các trường hợp sử dụng khác: Standard Chartered có kế hoạch cung cấp phiên bản kỹ thuật số của đồng đô la Hồng Kông. Đối thủ HSBC Holdings đã token hóa vàng. Tiền gửi ngân hàng có thể là bước tiếp theo.

Đây là một lĩnh vực mới đối với các ngân hàng trung ương. Trong lịch sử, tiền tệ và chứng khoán đã được gắn với tài khoản, sự di chuyển và quyền sở hữu của chúng được ghi lại theo chuyên luận năm 1494 của nhà toán học người Ý Luca Pacioli về ghi sổ kép. Hoạt động ngân hàng trung ương, xuất hiện ở Thụy Điển cách đây 350 năm, đã đặt sổ cái của cơ quan tiền tệ lên đầu hệ thống, giúp ổn định nó. Các sổ sách bằng giấy cuối cùng đã nhường chỗ cho các mục nhập điện tử, nhưng những nguyên tắc cơ bản của tài chính truyền thống vẫn được sử dụng cho đến nay.

Khác với mô hình tập trung của ngân hàng trung ương, nơi mọi giao dịch đều gắn với tài khoản và được ghi nhận theo chuẩn mực kế toán truyền thống, công nghệ sổ cái phân tán mở ra một trật tự tài chính mới mang tính phi tập trung. Trên nền tảng này, các token kỹ thuật số có thể được tạo ra để đại diện cho những quyền sở hữu hợp pháp như tiền tệ hay chứng khoán, nhưng lại không gắn với bất kỳ tài khoản ngân hàng nào — ai nắm giữ khóa mật mã thì người đó sở hữu tài sản. Hơn thế, các token có thể được lập trình thông qua hợp đồng thông minh, một dạng phần mềm tự thực thi, giúp đơn giản hóa quy trình giao dịch và loại bỏ sự cần thiết của nhiều tầng lớp trung gian truyền thống như ngân hàng, nhà lưu ký hay luật sư tài chính.

Bạn muốn chuyển một khoản tiết kiệm hưu trí vào một quỹ mới? Việc chuyển qua lại bằng fax và email — giữa các nhà quản lý tài sản, nhà phân phối, nhà quản lý quỹ, người được ủy thác và người đăng ký — được nén lại khi tất cả dữ liệu cần thiết cho phần mềm đều nằm trên blockchain. Việc từng mất một tuần nay có thể hoàn thành trong hai ngày. Bán một loại tiền tệ để mua loại khác trong thương mại xuyên biên giới diễn ra tức thời.

Nhưng điều gì sẽ xảy ra nếu token cuối cùng thay thế tất cả tiền tệ và chứng khoán? Liệu các ngân hàng trung ương vẫn có thể điều hành chính sách tiền tệ không? Khi các cơn hưng phấn, hoảng loạn và sụp đổ xảy ra, liệu họ có thể khôi phục sự bình tĩnh bằng các hoạt động thông thường của mình — trả lãi cho dự trữ ngân hàng; tạm thời tạo ra hoặc hấp thụ thanh khoản; hoặc vĩnh viễn nới lỏng và thắt chặt các điều kiện tài chính thông qua mua và bán chứng khoán? Ngân hàng Thanh toán Quốc tế và trung tâm đổi mới của Fed New York đã hợp tác để khám phá chính những câu hỏi đó.

Dự án Pine – nỗ lực hợp tác giữa Ngân hàng Thanh toán Quốc tế và Trung tâm Đổi mới của Fed New York – không chỉ là một cuộc thử nghiệm lý thuyết, mà là một nguyên mẫu thực tế nhằm kiểm chứng khả năng vận hành chính sách tiền tệ trên blockchain. Các nhà nghiên cứu đã mô phỏng bộ công cụ điều hành truyền thống, từ việc chi trả lãi suất trên dự trữ, can thiệp thanh khoản tạm thời đến mua bán tài sản, và kết quả cho thấy mô hình này hoạt động hiệu quả cả trong điều kiện bình thường lẫn khi thị trường chịu áp lực. Thậm chí, họ còn thử nghiệm việc tích hợp hợp đồng thông minh để tăng tính linh hoạt và hiệu quả trong thực thi chính sách. Tuy nhiên, để đạt được điều đó, ngân hàng trung ương không thể chỉ là một thực thể ngang hàng trong hệ sinh thái phi tập trung; họ cần quyền truy cập dữ liệu ưu tiên, cùng các tiêu chuẩn cao hơn về bảo mật và quyền riêng tư – vai trò gần giống như “oracle” trong mạng lưới, nơi dữ liệu từ họ được xem là mốc tin cậy tuyệt đối.