Những mối đe dọa thuế quan của Donald Trump đang làm xáo trộn các thị trường Mỹ, đồng thời khiến cả đồng minh và đối thủ không khỏi lo lắng. Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là nhiều biến động trong thương mại toàn cầu và chuỗi cung ứng hiện nay đã bắt đầu từ lâu, không phải do những hành động của tổng thống. Thực tế, các xu hướng lớn trong thương mại không phải lúc nào cũng như những gì chúng ta nghĩ.

Một ví dụ rõ ràng là xu hướng "nearshoring" (chuyển sản xuất gần hơn). Tại Bắc Mỹ, mối quan hệ thương mại ngày càng chặt chẽ giữa Mỹ, Mexico và Canada trong những năm gần đây đã giảm bớt sự phụ thuộc vào Trung Quốc. Tuy nhiên, điều này làm dấy lên câu hỏi: Tại sao Tổng thống Trump lại muốn phá vỡ một mối quan hệ thương mại đang thuận lợi? Trái ngược với suy nghĩ phổ biến, nghiên cứu mới của Viện Nghiên cứu Toàn cầu McKinsey (MGI) cho thấy khoảng cách địa lý trung bình của các giao dịch thương mại toàn cầu thực tế đã tăng lên trong suốt thập kỷ qua, khoảng 10 km mỗi năm. Hiện nay, khoảng cách trung bình mà một USD thương mại di chuyển lên đến khoảng 5,200 km.

Điều này phần lớn là do khái niệm "friendshoring" (chuyển giao sản xuất giữa các nước bạn) không chỉ giới hạn trong phạm vi gần. Mỹ đã chuyển dịch nguồn cung sang Mexico, nhưng cũng chuyển sang các quốc gia như Việt Nam. Châu Âu đã giảm bớt sự phụ thuộc vào năng lượng của Nga và chuyển sang hợp tác với Mỹ, ít nhất là trong thời điểm hiện tại. Các quốc gia trung bình như Brazil, Ấn Độ và các thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) cũng đang tìm kiếm các liên minh thương mại mới trên toàn cầu.

Mặc dù các chính phủ đang tập trung vào việc giảm thiểu lượng khí thải carbon (điều này có thể biện minh cho việc rút ngắn chuỗi cung ứng, vì vận chuyển và logistics là nguồn phát thải khí nhà kính lớn thứ hai, sau Trung Quốc), thương mại toàn cầu vẫn đang ngày càng mở rộng.

Tuy vậy, các khối thương mại riêng biệt đang hình thành, nhưng chủ yếu dựa trên yếu tố địa chính trị hơn là yếu tố địa lý. Một nghiên cứu của IMF vào tháng 5 năm ngoái cho thấy ba khối thương mại chính đang dần hình thành. Thứ nhất là khối hướng về Mỹ, bao gồm Mỹ, châu Âu, Canada, Australia và New Zealand. Thứ hai là khối hướng về Trung Quốc, với các quốc gia như Nga, Belarus, Syria và Eritrea. Cuối cùng là khối thứ ba, bao gồm các quốc gia như Ấn Độ, các quốc gia ASEAN và các quốc gia thuộc "toàn cầu nam", không có sự liên kết rõ ràng với Mỹ và/hoặc Trung Quốc.

Theo MGI, thương mại giữa các quốc gia không có sự liên kết chính trị đã giảm khoảng 7% từ năm 2017 đến 2024. Mặc dù thuế quan và các cuộc chiến thương mại đóng vai trò không nhỏ, phần lớn sự sụt giảm này là hậu quả của cuộc xâm lược toàn diện của Nga vào Ukraine năm 2022.

Mặc dù mức độ phân mảnh thương mại hiện nay không bằng thời kỳ Chiến tranh Lạnh, nhưng điều này lại mang ý nghĩa kinh tế lớn hơn. Thời kỳ đó, thương mại toàn cầu chỉ chiếm 16% GDP, trong khi hiện nay con số này đã lên đến 45%. Điều quan trọng là, như Giám đốc điều hành IMF Gita Gopinath đã chỉ ra, trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, các quốc gia trong các khối thương mại đang hội nhập với nhau, còn hiện nay, họ có thể đang quay lưng lại với nhau. Điều này đặc biệt đúng đối với Mỹ, quốc gia đang đe dọa áp thuế quan lên chính những quốc gia mà mình đã xây dựng mối quan hệ kinh tế bền chặt trong suốt bảy năm qua.

Để nắm bắt được sự thay đổi trong từng quốc gia, bạn cần đi sâu vào chi tiết từng ngành nghề. Ví dụ, sự gia tăng đáng kể của việc Mỹ nhập khẩu thiết bị vận chuyển từ Mexico có thể khiến bạn nghĩ rằng đây là kết quả của việc giảm nhập khẩu từ Trung Quốc, nhưng thực tế lại là do sự sụt giảm trong thương mại với Canada. Tương tự, mặc dù thương mại song phương giữa Mỹ và Trung Quốc giảm, nhưng giá trị nhập khẩu của Mỹ từ Trung Quốc vẫn không giảm mạnh. Điều này chủ yếu là vì các sản phẩm xuất phát từ Trung

Quốc đang được chuyển qua các quốc gia thứ ba trước khi đến Mỹ. Việc đánh giá chính xác thực trạng thương mại toàn cầu không bao giờ đơn giản.

Các doanh nghiệp đang thích nghi thế nào?

Thay vì lựa chọn gia nhập một khối thương mại duy nhất, phần lớn các doanh nghiệp hiện nay đang chuyển sang một mô hình linh hoạt hơn, trong đó họ tính toán các chi phí bổ sung để có thể hoạt động trong ba khối thương mại chính. Bên cạnh đó, họ cũng tìm cách giảm thiểu rủi ro địa chính trị trong quá trình phát triển sản phẩm. Một ví dụ điển hình là Unilever, công ty này giảm bớt sự tùy chỉnh sản phẩm cho từng thị trường và thay vào đó, họ sử dụng các thông số kỹ thuật chuẩn của ngành, nhằm giúp sản phẩm có thể nhanh chóng chuyển từ thị trường này sang thị trường khác khi môi trường chính trị thay đổi.

Hơn nữa, nhiều công ty cũng bắt đầu áp dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để dự đoán và đối phó với các gián đoạn thương mại có thể xảy ra, đồng thời tự động hóa các kế hoạch hành động chuỗi cung ứng phức tạp. Schneider Electric của Đức, chẳng hạn, đã phát triển một phần mềm "control tower" giúp theo dõi toàn bộ mạng lưới nhà cung cấp nhiều tầng và có khả năng điều chỉnh ngay lập tức các đơn hàng đến các phần khác của mạng lưới nếu một công ty hay quốc gia gặp phải sự cố.

Xu hướng lớn vẫn tiếp tục diễn ra dù có Trump hay không

Dù cho các chính sách thuế quan của Trump có ảnh hưởng đến cấu trúc thương mại trong vài năm tới, nhiều công ty quốc tế đã bắt đầu di chuyển sản xuất về Mỹ, nhưng những xu hướng lớn hơn sẽ tiếp tục diễn ra lâu dài sau khi chính quyền hiện tại kết thúc.

Ví dụ, Trung Quốc gần đây đã công bố các kế hoạch tăng tốc việc tách biệt công nghệ của mình, một chiến lược đã được khởi động từ năm 2015, trước cả khi Trump lên nắm quyền. Một báo cáo của Boston Consulting Group cho thấy thương mại hai chiều giữa phương Tây và Trung Quốc có thể giảm tới 221 tỷ USD vào năm 2033, giảm 1.2%. Tôi luôn nghĩ rằng thế giới đang quá đề cao Mỹ về những gì thực sự xảy ra trong thương mại toàn cầu. Mô hình này đang thay đổi, dù có Trump hay không.