Khi nhu cầu điện tăng vọt trong kỷ nguyên chuyển đổi xanh, câu hỏi ai được dùng điện – và dùng vào việc gì – đang đặt các chính phủ vào thế phải lựa chọn giữa tăng trưởng kinh tế, an ninh quốc gia và công bằng xã hội. Cuộc cạnh tranh để giành lấy nguồn năng lượng – đặc biệt là điện sạch – đã âm thầm lan rộng và trở thành bài toán chính trị-kinh tế cấp bách đối với mọi quốc gia trên lục địa già.

Những tranh cãi tưởng chừng phi lý – như giữa video mèo trên TikTok và sản xuất đạn dược – lại đang diễn ra thực sự. Nammo, nhà sản xuất vũ khí lớn của Na Uy, đã buộc phải tạm dừng kế hoạch mở rộng nhà máy vì không đủ điện, trong khi một trung tâm dữ liệu phục vụ TikTok lại được cấp điện trước theo nguyên tắc “đến trước, được trước”. Trong bối cảnh căng thẳng địa chính trị leo thang, việc một công ty quốc phòng bị lùi lại phía sau vì một ứng dụng giải trí khiến giới hoạch định chính sách quốc phòng không khỏi lo ngại.

Nhưng đây chỉ là phần nổi của tảng băng. Ở những nơi xa xôi như vùng chăn thả tuần lộc của người Sami tại Na Uy và Thụy Điển, các dự án điện gió đang vấp phải sự phản đối mạnh mẽ. Cộng đồng bản địa cáo buộc các chính phủ thực hiện “chủ nghĩa thực dân xanh” – khi lấy danh nghĩa chuyển đổi năng lượng để chiếm dụng đất truyền thống và xóa nhòa sinh kế hàng thế kỷ. Sự va chạm giữa tăng trưởng xanh và công lý xã hội đã lộ rõ, phản ánh những khoảng trống nghiêm trọng trong quy trình tham vấn cộng đồng và đánh giá tác động xã hội.

Một nghịch lý khác đang nổi lên từ chính các nỗ lực giảm phát thải CO₂ của Na Uy. Quốc hội nước này vừa thông qua kế hoạch điện khí hóa tổ hợp khí tự nhiên hóa lỏng Melkøya thuộc công ty dầu khí quốc doanh Equinor, với tổng mức đầu tư lên tới 13 tỷ krone Na Uy (tương đương 1.3 tỷ USD). Dự án nhằm cắt giảm khí thải quốc gia bằng cách thay thế tuabin khí tại các giàn khoan bằng điện từ nguồn tái tạo trên bờ. Tuy nhiên, giới chuyên môn chỉ ra rằng khí đốt vẫn sẽ bị đốt cháy – chỉ là ở quốc gia khác sau khi xuất khẩu – trong khi điện nội địa lại bị hút cạn, đẩy khu vực Bắc Na Uy vào nguy cơ phải xây thêm nhiều trang trại điện gió gây tranh cãi.

Tại Thụy Điển, sau vụ phá sản của Northvolt – công ty từng được xem là niềm hy vọng của ngành sản xuất pin châu Âu – các nhà đầu tư và chính trị gia bắt đầu nhìn lại các ưu tiên trong phân bổ điện. Stegra, công ty thép xanh kế nhiệm H2 Green Steel, hiện cũng đang bị đình trệ do cạnh tranh điện với một dự án thép khác do nhà nước bảo trợ. Theo ước tính, riêng dự án quốc doanh này có thể tiêu tốn hơn 1/3 tổng sản lượng điện quốc gia – một con số khiến nhiều người đặt câu hỏi liệu các chiến lược công nghiệp hiện nay có đang theo đuổi hiệu quả kinh tế thực sự, hay chỉ là cuộc đua ngắn hạn để “giành chỗ trước”.

Một giám đốc điều hành hàng đầu của Thụy Điển không giấu được sự trăn trở: “Chúng ta cần một cuộc tranh luận quốc gia rõ ràng: nên ưu tiên điện sạch cho trung tâm dữ liệu, cho thép xanh, hay cho lĩnh vực hoàn toàn khác? Việc phân bổ tài nguyên quý giá này không thể chỉ dựa vào thứ tự đến trước.”

Không chỉ các cường quốc công nghiệp, những vùng đất xa xôi như Iceland và Greenland cũng đang phải đối mặt với lựa chọn sống còn. Iceland từ lâu đã sử dụng phần lớn thủy điện và địa nhiệt cho ngành luyện nhôm – ngành tiêu tốn điện hàng đầu nhưng đóng góp không lớn về giá trị gia tăng. Còn tại Greenland – với dân số chỉ khoảng 57,000 người – chính quyền đang cân nhắc giữa thu hút các ngành thâm dụng lao động như du lịch, khoáng sản, và những ngành “sử dụng ít người lao động” như trung tâm dữ liệu. “Chúng tôi có diện tích, có điện, nhưng không có người,” ông Christian Keldsen, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp Greenland, thẳng thắn chia sẻ. Tăng nhập cư để phục vụ các dự án công nghiệp quy mô lớn cũng là điều gây tranh cãi trong xã hội ít dân và có bản sắc văn hóa đặc thù như Greenland.

Điểm chung giữa tất cả những bài toán trên là sự thiếu vắng một khung đánh giá nhất quán về hiệu quả kinh tế, xã hội và môi trường trong việc phân bổ điện. Liệu một trung tâm dữ liệu ít nhân lực có đáng được ưu tiên hơn một nhà máy sản xuất công nghiệp tạo nhiều việc làm? Liệu điện sạch nên dùng để giảm phát thải trong nước – dù không giảm ở cấp độ toàn cầu – hay nên dành cho ngành có giá trị gia tăng cao hơn? Và liệu công lý khí hậu có đang bị hy sinh trên bàn cờ công nghiệp hóa?

Từ những câu hỏi này, một thực tế hiện rõ: châu Âu cần khẩn cấp xây dựng một chiến lược điện lực mới – không chỉ dựa trên sản lượng, mà còn dựa trên giá trị sử dụng, hiệu quả xã hội và định hướng phát triển dài hạn. Năng lượng không còn chỉ là vấn đề kỹ thuật, mà đã trở thành câu hỏi về bản sắc, chủ quyền và công bằng. Và như mọi nguồn lực quý giá, nếu không được hoạch định một cách có chủ đích, điện rất dễ trở thành tâm điểm của những xung đột ngày càng sâu sắc.